ایرانیان در ژاپن Iranians In Japan: اوتاگاواها

اوتاگاواها

歌川派

موزه هنرهای معاصر تهران در اسفند 85 و فروردین 86،محل نمایشگاه دوسالانه چاپ دستی ایران بود.این نمایشگاه از آثار چاپ دستی ایران و جهان شامل آثار هنرمندان مطرح جهان و هنرمندان ایرانی برگزار شد.در میان آثار به نمایش درآمده از هنرمندان غیر ایرانی چندین اثر از نقّاشان ژاپنی نیز وجود داشت.به جز چند تابلو که از آثار آراکاوا شووساکوو (Arakawashusaku)هنرمند معاصر پیر سبک دادائیسم و نیز چند تابلو منفرد از هنرمندان نه چندان مطرح ژاپنی وجود داشت، بقیه تابلوها از دو هنرمند بسیار مطرح و تأثیرگذار ژاپنی یعنی اووتاگاوا تویوکوونی(Utagawa toyokuni)و اووتاگاوا هیروشیگه(Utagawa hirishige)از نقّاشان سبک هنری موسوم به اووتاگاوا(Utagawa)بودند که در این نوشته قصد دارم به معرّفی مختصری از سبک نقّاشی آنها و نیز نقّاشان مطرح این سبک بپردازم.

گروه هنری اووتاگاوا یکی از گروههای هنری نقّاشی اووکییو(Ukiyo)در اواخر دوره اِدو(Edo)است.دوره اِدو سوّمین سلسله از حکومت جنگجویان در ژاپن است که در سال 1603 در منطقه اِدو(توکیویِ کنونی)پایهگذاری شد و در حدود دویست و شصت سال یعنی تا سال 1867 به درازا کشید.هرچند در این دوره ژاپن عملاً با اجرای سیاستهای قطع رابطه با دنیای خارج به کشوری بسته و منزوی بدل شد امّا همین دوره خود دوره اوج شکوفایی و پیدایش سبکهای ادبی و هنری جدید است.اگر تا این زمان ادبیات و هنر به خاطر سطح سواد و معیشت مردم فقط در انحصار اشراف جامعه بود در دوره ادو به دلایلی چون صنعت چاپ،شکوفایی اقتصادی و گسترش سوادآموزی عمومی که در تمامی ژاپن فراگیر شد به میان مردم آمد و شاهد پیدایش سبکهای جدیدی در ادبیات،نمایش و هنر بود.در ادبیات سبک شعری هایکوو(Haiku)،داستانهای مصوّر،رمان و...خلق شد.در نمایش شیوههای نمایشی جدیدی ساخته شد که معروفترین آنهاکابووکی(Kabuki)است.در نقّاشی هم سبکهای زیادی ایجاد شد که نقْاشی اووکییو معروفترین آنها بود.

لغت«اووکییو»به معنای جهان فانی و گذران است.از دید دین بودایی تمام لذّتهای این دنیا را که همیشگی نیستند و از بین میروند در برمیگیرد.دوره ادو به خصوص از اواسط تا اواخر آن همراه است با شکووفایی اقتصادی ژاپن.بنابراین طبقات مرفّه جدیدی سوای طبقه اشراف یا جنگجویان ظاهر شدند که به شدّت خواهان لذایذ دنیوی بودند.دراین دوره عملاً جامعه در پی دو چیز است،شهوت و پول.نوعی کتابهای داستانی جدید رایج شد با نام«اووکییو زوشی»که می تواند به معنای«داستانهای جهان فانی»باشد.موضوع غالب این داستانها خوشگذرانی،عیّاشی و خودکشیهای عاشقانه است.این نوع داستانها به شدّت در اجتماع به خصوص در شهر اوساکا طرفدار پیدا پیدا کرد و به تیراژ بالا چاپ شد.درهمه این داستانها یک نتیجه گرفته میشد که جهان دمی است و باید آن را به خوشگذرانی و لذّت بردن از لذایذ گذراند که این آمیزهها در تضّاد کامل با آنچه تا کنون هدف ادبیات و هنر بود قرارداشت.هرچند در این دوره ژاپن روابطش را با تمام جهان بریده است و حتّی به کشتار وسیع ژاپنیهایی که مسیحی شدهاند دست زد امّا در عین حال جنبشی برای مطالعه فرهنگ و هنر غربی ایجاد شد که نتایجی غیرقابل انکاردر فرهنگ ژاپن برجای گذاشت.

در زمینه نقّاشی هم هنرمندان ژاپنی با سبکهای غربی نقّاشی آشنا شدند و این آشنایی سبب ایجاد روشهایی جدید در تصویرگری شد.از آنجا که روشهای جدید در تضاد با روشهای قبلی بود به این روشها هم همان نام«اووکییو»دادند که به معنی«تصویرهای جهان فانی»است.

از قبل از دوره ادو نوعی چاپ با چوب برای خوشنویسی بکارمیرفت که تنها از رنگ سیاه استفاده میکرد.امّا با ورود به دوره ادو فن چاپ با چوب پیشرفت زیاد و منحصر به فردی نمود که حتّی نمونه آن در چین و اوپا هم دیده نشده بود.استفاده از رنگهای مختلف باعث شد تا نقّاشیهای نقّاشان سبک جدید به تعداد زیاد بوسیله صنعت نوظهور چاپ چوب تکثیر و به فروش برسد.کامجووییهای طبقات نوظهور باعث روی آوردن نقّاشانی به کشیدن تصویر از چهرههای زیبا،مناظر طبیعی،تصویر جنگجویان و...شد که در تاریخ نقّاشی ژاپن بی سابقه بود.حتّی کشیدن تصاویر تقریباً مستهجن هم رواج یافت که در طبقه نوظهور طرفداران زیادی داشت.همین باعث شد تا اینگونه نقّاشیها در میان هنرمندان پایبند به سنّتهای کهن نازل پنداشته شده و با نام«نقّاشیهای جهان فانی»نام گذاری شوند.همچنین در این زمان تجّار و ناخدایان کشتیهای غربی،تعدادی از این باسمههای چوبی را خریدند و در بازارهای غربی ارائه نمودند که باعث شد تا این گونه نقّاشیها بر هنرمندان غربی نظیر تولوز لوترِک(Toulouse Lautrec)تاثیر بگذارد.

سبک جدید«اووکییو»هم به زودی دچار دستهبندیهای جدید شد که گروه هنری موسوم به اووتاگاوا از معروفترین آنها است.این گروه در اواخر دوره ادو بوسیله هنرمندی به نام اووتاگاوا تویوهاروو(Utagawa toyoharu)ایجاد شد.تویو هاروو در سال 1735 در کیوتو متولّد شد و در همین شهر در ابتدا به یادگیری روش نقّاشیای موسوم به کانو(Kano)پرداخت.او بعدها به ادو(توکیویِ کنونی)آمد و سبکی منحصر به خودش و با نام خودش اووتاگاوا را پایهگذاری کرد.تویوهاروو در سال 1814 در گذشت.اما توجّه عمومی به نقّاشی سبک اووتاگاوا به خاطر فعّالیتهای شاگرد تویوهاروو با نام اووتاگاوا تویوکوونی (Utagawa toyokuni)است.او در سال 1825 متولّد شد.پدرش استاد کندهکاری بر روی چوب و ساختن عروسک چوبی بود.در ابتدا به کشیدن تصویر از چهره افراد زیبا جذب شد امّا بعد از آن به تصویرسازی از بازیگران و عوامل تأتر کابووکی پرداخت که همین باعث شهرت و استحکام این گروه هنری شد.در فاصله سالهای 1974 تا 1975 تویوکوونی مجموعهای از تصاویر بازیگران کابووکی را تحت عنوان«تصویرهای بازیگران کابووکی در صحنه»چاپ کرد که برای او شهرت عظیمی به ارمغان آورد.تقریباً نصفی از آثار به نمایش درآمده درنمایشگاه دوسالانه چاپ دستی ایران از همین مجموعه است.تویوکوونی که با نام تویوکوونی اوّل هم معروف است تا سال 1825 زنده ماند.از میان شاگردان او اووتاگاوا کوونی سادا(Utagawa kunisada:1786-1864)معروفتر از بقیه است.او بهترین شاگرد تویو کوونی بود.به تویوکوونی دوّم هم معروف است اما به واقع تویوکوونی سوّم است.او تصویرگریهایی را برای رمان کمی تحریف یافته«داستان گِنجی»که به عنوان قدیمیترین رمان دنیا شناخته میشود و درحدود سال 1008 بوسیله بانویی درباری به نام مووراساکی شیکیبوو(Murasaki shikibu)نگارش یافته بود،انجام داد که در میان آنها شاهکارهای زیادی خلق شد.

تویو هاروو مؤسّس سبک«اووتاگاوا»شاگرد دیگری داشت با نام اووتاگاوا تویوهیرو(Utagawa toyohiro)که در زمینه سال تولّد و نیز اوایل زندگی او اطّلاعات زیادی در دست نیست.به نقّاشی از چهرههای زیبا علاقه وافری داشت.او برای کتابهای داستان نیز تصویرهایی کشیده است.شاگرد او امّا یکی از بزرگترین نقّاشان این گروه شد.اووتاگاوا هیروشیگه(Utagawa hiroshige).او که در ابتدا برای یادگیری نقّاشی نزد تویوکوونی اوّل رفته بود از سوی تویوکوونی پذیرفته نشد،پس به شاگردی نزد تویو هیرو آمد درحالی که فقط پانزده سال سن داشت.او بعدها کلمه«هیرو»را از نام استادش برای اسم خود گرفت.هیروشیگه که در سال 1797 متولّد شده بود علاوه بر آموختن نزد این استاد،روشهای نقّاشی دیگری نظیرسبک موسوم به کانو و نیز سبک موسوم مارویاماشیجو(Maruyamashijo)که از سبکهای منحصر به فرد نقّاشی ژاپنی است را فراگرفت.حتّی روشهای نقّاشی غیر ژاپنی نظیر نانشوو(Nanshu)که روشی چینی است و برخی سبکهای نقّاشی غربی را هم آزمود. هنگامی که کاتسووشیکا هوکوساای(Katsushika hokusai-1760-1849)از معروفترین نقّاشان ژاپن در غرب است در سن هفتاد و دو سالگی مجموعه«سی وشش منظره از کوه فوجی»را چاپ کرد هیروشیگه سی و پنچ ساله را به شدّت تحت تأثیر قرارداد،این تأثیر سبب شد تا او مجموعه«مناظر توکیو»را چاپ کند و شهرتی به دست آورد.سه سال بعد هیروشیگه مجبور به سفری در جاده توکیو به کیوتو که در آن زمان بسیار پررفت وآمد بود شد.این جاده در آن زمان مملو از جنگجویانی-ساموورایی-بود که به مأموریتهای محوله در سایر شهرها میرفتند یا در حال برگشت بودند.نیز تجّار و بازرگانان و سایر افراد معمولی.هیرو شیگه در جریان این سفر بهترین مجموعه خود را که«تصاویر 53 منزل از توکیو به کیوتو»بود را خلق کرد که شامل تصاویری زیبا از مناظر اطراف این جاده و نیز تصویرهایی از مسافران این مسیر بود.این تصاویر که دربرگیرنده«ماه،برف،شکوفه»یعنی زیباییهای چهارفصل بود،نیز سرشار از حس سفر بود جایگاه بسیار عجیبی در میان مردم پیدا کرد.قابل توجّه اینکه چندتا از آثار به نمایش در آمده درنمایشگاه دوسالانه چاپ دستی ایران از همین مجموعه است.بعد از آن هیروشیگه آثار زیادی که عمدتاً تصاویری از مناظر طبیعی بودند خلق کرد که مجموعههای«هشت منظره اوومی»،«هشت منظره حومه اِدو»،«69 تصویر گذرگاه درّه کیسوو»و«صد منظره مشهور اِدو»اشاره کرد.هیروشیگه در سال 1858 در اِدو(توکیو کنونی)به قتل رسید.

از نقّاشان مطرح دیگر این سبک میتوان به اووتاگاوا کوونییوشی(Utagawa kuniyoshi)و تسووکیاوکا یوشیتوشی(Tsukioka yoshitoshi)اشاره کرد.

هرچند سبک ادبی اووتاگاوا منحصر به اواخر دوره ادو و نیز اوایل دوره مِیجی(1912-1868)است امّا سبکی بسیار تأثیرگذار بر نقّاشی ژاپن و حتّی اروپا بود.از نقّاشان بزرگ اروپایی که تأثیری انکارناپذیر از این سبک به خصوص کارهای هیروشیگه گرفته است میتوان به نقّاش هلندی ونسان ونگوگ اشاره کرد.حتّی ونگوگ در بعضی کارهای خود اشکالی ناخوانا شبیه حروف ژاپنی که درتابلوهای ژاپنی بود نیز استفاده کرده است.